HEROJ ILI POHOTNIK? Ko je bio Zmaj Ognjeni Vuk i zašto su ga Srbi veličali kao božanstvo
Foto: Shutterstosk
U srpskoj narodnoj književnosti mnogo je uspelih predstava junaka koji nose natprirodne osobine, a jedan od najuspelijih svakako je Zmaj Ognjeni Vuk.
Osobinama koje mu je dodelilo kolektivno pamćenje i narodni pevač, Vuk se svrstava u korpus junaka sa svojstvima zmajevića karaktarestičnim za opšteslovensku usmenu tradiciju.
Istorijski podaci govore da je Vuk Grgurević (u narodu poznat kao Zmaj Ognjeni Vuk, Zmaj Despot Vuk) sin slepog Grgura Brankovića, a unuk despota Đurđa Brankovića. Kao mladić bio je u dobrim odnosima sa Turcima, da bi kasnije prešao u službu mađarskog kralja Matije i postao zapovednik srpskih četa u Sremu i okolini.
Ratovao je sa Mađarima protiv Čeha, Poljaka, Austrijanaca, a naročito protiv Turaka, zbog čega je uživao veliki ugled kod naroda. Dobio je na posed teritorije: Kupinovo, Slankamen, Berkasovo, Bečkerek, Bijelu Stijenu i druge.
Vuk je slavu stekao borbama pod Šapcem i Smederevom. Čuven je i njegov smeli pohod na Sarajevo 1480. godine. U stalnoj borbi sa Turcima, Vuk Grgurević je umro 1485. godine.
Radoš LJušić zapisuje kako je Vuk Grgurević „zbog svoje velike hrabrosti i mnogih uspešnih pohoda protiv Turaka ostao upamćen u narodnoj poeziji kao Zmaj Ognjeni Vuk“. Inače, Vuk je bio oženjen Varvarom, kćerkom hrvatskog velikaša Sigismunda Frankopana, koja se posle Vukove smrti preudala za jajačkog bana Franju Berislavića.
Poetska biografija Vuka Grgurovića isprepletana je sa mitskim osobinama o poreklu zmajevitog junaka. U pesmama dolazi i do anahronizama i pojave „zabranjenog“ porekla od mitskog bića. Za Vuka se često navodi da je direktni potomak despota Đurđa Brankovića (u rukopisnoj pesmarici Teodora Dobraševića, Vuk je sin Đurđa i Jerine), ponekad je direktni potomak samog zmaja koji obljubljuje Vukovu majku, žena Zmaja Ognjenog Vuka je najčešće ljuba Barbara, a brat mu je Andrijaš.
U nekim pesmama Vuk Grgurević je opevan kao brat svog deda Đurđa i Lazara. Često je i podvođenje Zmaja Ognjenog Vuka i Vuka Jajčanina pod istu ličnost u srpskoj narodnoj poeziji. U krug pesama o Vuku Grgureviću uključene su i pesme o Vuku Jajčaninu, koje se za ovog junaka mogu vezati preko izvesnih istorijskih asocijacija: veza sa Jajcem, pohod na Sarajevo, neprijatelj sa kojim se sukobljava – Alija Đerzelez – i samo ime Vuk.
Specifičnost ovog kruga pesama činilo bi to što se u njima jedan segment sudbine istorijskog lika – vezanost Vuka Grgurevića za Bosnu i pohod na Vrhbosnu iz 1480. godine – otelovljuje kao zasebni junak, Vuk Jajčanin.
Osim istorijskih isprepletanosti loze Brankovića čiji je izdanak Zmaj Ognjeni Vuk, važno je vezivanje zmajolikih osobina za poetski identitet ovog junaka. Pojava zmajolikog tipa junaka česta je u slovenskoj tradiciji. Ovakav junak na mističan način dolazi na svet, čini velika junaštva, a njegova smrt vezana je za magijske rituale ili za mitološka bića (najčešće vile).
U zbirci pesama koja nosi naziv Kosovo, Novica Šaulić je zapisao pesmu o zmaju i njegovoj pogibiji nakon napastvovanja knjeginje Milice. Zmaj govori da je otac tri junaka: Relje, Miloša i Vuka. Takođe, zmaj govori da se najviše plaši svog trećeg sina – Vuka, koji je nasledio zmajevite osobine i neiscrpnu snagu.
Sličnu tematiku ima i pesma „Zmaj Nikodin i knjeginja Milica“. Na ovaj način se potvrđuje mišljenje da pesma „Carica Milica i Zmaj od Jastrepca“ pripada opšteslovenskom predanju o zmajevićima (potomcima zmajeva). Ovakvi junaci nose posebni skup osobina. Osim njihovog neobičnog porekla, javlja se i kratko detinjstvo, brzo sazrevanje i sticanje fizičke snage. Zmajevitog junaka prati oneobičeno obeležje koje se primećuje još pri rođenju. Tako u Erlangenskom rukopisu javljaju se pesme u kojima se rađa dete sa obeležjima zmaja i vuka, a u Srpskom rječniku (1852) uz odrednicu „Zmajognjeni“ stoji i pesma u kojoj Jerina govori o osobinama deteta:
„Nije čedo kakvana su: Vučja šapa i orlovo krilo, I zmajevo kolo pod pazuom, Iz usta mu modar plamen bije, Materi se ne da zadojiti“
Posebno mesto zauzimaju pesme koje obrađuju tematiku junačke smrti. Ovaj krug pesama najuže je vezan za mitološke, arhetipske predstave u kojima je junak smrtno ranjen, a u pomoć mu dolaze mitski pomoćnici.
Tako se u pesmi „Kad je Vuk Ognjeni umro, šta je naredio na samrti“ javljaju vila i zmaj koji otiru rane Vuku. U krugu pesama koje obrađuju ljubavne motive i začeće, zmajeviti junak prikazan je kao pohotljiv ljubavnik. Čini se da zmaj kao partner zavodi devojke koje nakon toga ostaju verne svom ljubavniku.
Slobodan Zečević govori da je „prema raširenom verovanju zmaj jako pohotljiv, verovalo se da su njegove veze sa lepim ženama veoma razgranate i mnogobroje. Zmaj ženama dolazi noću kroz kamin. Kada uđe u kuću, pretvara se u lepog čoveka. Takve bi žene obično bile blede i ispijene, a gubile bi i polni afinitet prema ljudima.“
Drugi krug epskih pesama prikazuje Zmaja Ognjenog Vuka kao istorijsku ličnost čije je herojsko ponašanje u prvom planu. U ovim pesmama nema toliko povezanosti junaka sa mitskim bićima, ali je Vuk svakako moralno i fizički hiperbolisan.
U pesmi „Ženidba Zmaj-Despota Vuka“ opisan je junački megdan sa Đerzelez-alijom. U ovoj pesmi je uspeli lik verne ljube koja pomaže dragom u borbi. Pesma „Porča od Avale i Zmajognjeni Vuk“ donosi potpunu hiperbolizaciju, gde se Porča od Avale i Đerzelez-alija pribojavaju Zmaja Ognjenog Vuka isto koliko se plaše i samog Boga.
U pesmama dugog stiha, tematski okviri su isti, ali su stilski postupci znatno drugačiji. U bugaršticama ima pesama sa više isprepletanosti mitskog i istorijskog, kao i češćeg „prizivanja“ neobičnih bića i pomagača. Kod Valtazara Bogišića ima više pesama koje su vezane za Zmaja Ognjenog Vuka kao što su: „Barbara sestra kralja bosanskoga, kralj ugarski i despot Vuk“, „Kad se Vuk Ognjeni ženio“, „Kad se svadio Ognjeni Vuk i ban Pav’o Strijemljanin“, „Kada je Vuk Ognjeni odmjenio od kopja kralja bosanskoga“ i „Kad je Vuk Ognjeni umro, šta je sve naredio na samrti“.
(Kurir/ Kostadin Stojadinov)
BONUS VIDEO:
Pratite nas na INSTAGRAMU i FEJSBUKU